5 manieren om onze democratie te beschermen

• 19 mei 2025

Intimidatie van journalisten of demonstranten – dat gebeurt alleen in andere landen, toch? Niets is minder waar. Ook in Nederland staan mensenrechten en de democratie onder druk. Dat past in een wereldwijde trend. Maar gelukkig komen overal dappere mensen in actie tegen dit onrecht – van Cambodja tot Nigeria. En daar kunnen we heel veel van leren. We zetten vijf lessen op een rij! 

Les 1: meten is weten 

De democratie verdwijnt niet in een week tijd. Het is meestal een glijdende schaal. Ineens staat de politie op de stoep bij demonstranten of krijgen kritische organisaties geen subsidie meer van de overheid. Maar wanneer zijn het geen losse incidenten meer en is er sprake van een trend? Ofwel: wanneer moet je je écht zorgen gaan maken? 

Speciaal hiervoor ontwikkelden we de Oxfam Civic Space Monitoring Tool. Activisten en maatschappelijke groepen wereldwijd gebruiken dit hulpmiddel om de situatie in hun land te monitoren. Daarbij wordt gekeken naar dingen zoals: kun je veilig de straat opgaan en je mening geven? Zijn er obstakels voor het werk van journalisten, maatschappelijke organisaties of wetenschappers? En is er onafhankelijke rechtspraak?  

Afhankelijk van het antwoord rolt er een score uit - van ‘gesloten’ (totaal geen vrijheid) tot ‘open’ (gezonde democratie) en alles er tussenin. Dit helpt activisten en organisaties bij het bepalen van hun koers – en wat wel of niet veilig is. Zelf gebruiken we de tool ook om de situatie in Nederland te monitoren en passen we onze strategie hierop aan.

Les 2: verdedig de rechtsstaat  

In februari sloeg de togadriehoek van Amsterdam alarm (hoofdofficier van justitie, president van de rechtbank en deken van de orde van advocaten). Hun boodschap: de onafhankelijke rechtspraak staat onder druk. Uitspraken van rechters worden door sommige politici afgedaan als ‘maar een mening’ en bedreigingen aan het adres van justitie zijn steeds algemener. Dit ondermijnt de onafhankelijke rechtspraak – de hoeksteen van elke democratie.  

Want juist de rechtbank is dé plek om onze rechten te beschermen. Dat laat ook het volgende voorbeeld uit Uganda zien. Een aantal jaar geleden moesten daar ruim 50 maatschappelijke organisaties sluiten of tijdelijk hun werk opschorten omdat ze ‘niet aan de regels voor NGOs voldeden’ – een veelgebruikte manier van overheden om kritische geluiden de mond te snoeren. Wij gaven deze organisaties financiële en praktische hulp, bijvoorbeeld voor de audits. Ook stapten onze partnerorganisaties naar het Hoge Gerechtshof, waar de rechter het verbod ongeldig verklaarde en de organisaties weer aan de slag konden.  

Ook in Nederland stappen maatschappelijke organisaties steeds vaker naar de rechter. Zo klaagden we vorig jaar de Nederlandse staat aan voor het leveren van onderdelen van F35-vliegtuigen aan Israël – iets dat in strijd is met internationale mensenrechtenverdragen. De rechter gaf ons gelijk. Het is pijnlijk dat zulke rechtszaken nodig zijn. Maar juist op deze manier zorgen we er samen voor dat het (inter)nationaal recht niet een hol begrip wordt.  

Les 3: kom op voor journalisten 

Nederland het land van de vrije pers? Toch niet. Volgens Free Press Unlimited is de helft van de Nederlandse journalisten en 90% van de hoofredacteuren wel eens aangeklaagd of werd daarmee gedreigd. Vooral berucht zijn Strategic Lawsuits Against Public Participation (SLAPP). Deze rechtszaken kunnen jaren duren en gaan niet om winnen; het doel is de tegenstander uitputten en monddood maken. Want als een journalist of mediabedrijf al hun tijd en geld kwijt zijn aan advocaten, kunnen ze niet kritisch onderzoek doen. Veel journalisten letten dan ook op hun woorden om dit te voorkomen – een verkapte vorm van censuur, dus. 

Ook organisaties zijn vaak het slachtoffer van zulke rechtszaken. In februari werd Greenpeace in de VS voor 660 miljoen (!) dollar aangeklaagd vanwege hun vreedzame protest tegen de aanleg van een oliepijplijn in de Amerikaanse staat North Dakota. Via de rechter proberen ze dit nu aan te vechten. En hetzelfde overkwam onze Braziliaanse partnerorganisatie van onderzoeksjournalisten die kritisch onderzoek doet naar ontbossing door landbouw. 

Een goed netwerk is in zulke gevallen superbelangrijk. Wereldwijd staan we dan ook achter journalisten en onderzoekers. In Nigeria geven we bijvoorbeeld workshops aan journalisten die verslag doen van belangrijke maar gevaarlijke onderwerpen zoals corruptie in de mijnbouwsector. Ook ondersteunen we onderzoekers en journalisten met ons internationale netwerk, kennis en financiële middelen. Dat doen we onder andere via ons meerjarige Fair for All-programma, waarin we de stemmen van mensen wereldwijd versterken. Ook veel van de andere voorbeelden in dit artikel zijn onderdeel van dit programma.

Les 5: denk aan je (mentale) gezondheid 

Veel activisten – en ook onze partners en collega’s – blijven onder moeilijke omstandigheden strijden voor een betere wereld. Zeker in conflictgebieden zoals Palestina vraagt dat veel van mensen. Zij leven in constante angst voor hun eigen veiligheid en die van hun familie en raken soms hun huis of werkplek kwijt. Het is belangrijk dat er een ‘safe space’ is waar zij kunnen bijkomen en hun zorgen kunnen uiten.  

Dat geldt net zo goed voor Nederland – dat gelukkig een stuk veiliger is, maar waar actievoeren desondanks niet zonder risico is. Een Nederlandse klimaatactivist vertelt: “Activisme vraagt veel van mensen. Daarom hebben we een buddy-systeem, zodat niemand alleen hoeft te demonstreren. Ook is er ook therapie beschikbaar voor mensen die te maken hebben gehad met geweld door de politie. Zo creëren we een veilige plek waar mensen over hun angst kunnen praten, zonder veroordeeld te worden.” 

Oxfam Novib draagt bij aan zo’n ‘safe space’ met Activist Lab – een meerdaagse, gratis training voor jongeren die de wereld willen verbeteren. Per thema (van klimaat tot gender of migratie) leren ze hoe je een succesvolle campagne voert; krijgen ze inhoudelijke kennis; en bouwen ze een relevant netwerk op. Is dit iets voor jou of iemand die je kent? Houd de website of onze socials in de gaten en geef je op voor de volgende sessie.